گزارشگری تحقیقی و چگونگی آن در رسانه های افغانستان!

گزارشگری تحقیقی و چگونگی آن در رسانه های افغانستان!

حمیدالله امیری، عضو کمیسیون اجرایی انجمن ګهیځ

قبل از آن که بحث خود را راجع به گزارش تحقیقی در رسانه های همگانی مثل رادیو، تلویزیون، ویب سایت و نشریه های چاپی ( روزنامه، هفته نامه، گاه نامه، مجله ..) که در دهه اخیر در افغانستان نشرات داشته اند باز کنیم، در قدم نخست به تعریف و شناخت مختصر در مورد گزارش تحقیقی می پردازیم که دانشمندان این علم آنرا بیان نموده اند.

گزارش تحقیقی (Investigative Reporting) یا پیگیرانه (Inquiry Investigation) نوعی از گزارشی است که علاوه بر توصیف و توضیح واقعه به تحقیق و عمق مسائل جدی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن نیز توجه دارد. هدف از تهیه گزارش تحقیقی، ورود به لایه های درونی موضوع و نگاهی عمیق به ابعاد مختلف آن در یک جامعه می باشد که در این نوع گزارش، محقق و یا ژورنالیست در صدد نشان دادن ابعاد و جوانب مختلف موضوع بر اساس جمع آوری مستند، یافته های علمی و نظریات کارشناسی بر می آید، تا آنکه زوایای تاریک و پنهان موضوع را روشن سازد. گزارش تحقیقی گاه شامل موضوعات پیچیده و منحصر به فرد می شود و گاهی هم مسایل پنهان مربوط به یک سازمان و یا نهاد را که از دید مردم پنهان است، نخست کشف نمود و بعد آشکار می کند. گزارش های تحقیقی حقایق و واقعیت هایی پنهان جامعه را منعکس می کند، که اطلاعات آن برای عموم مردم مفید و با ارزش است و برخی گزارش های تحقیقی اطلاعات مهمی را در خور کارشناسان امور قرار می دهد. بطور عموم میتوان گفت که گزارش های تحقیقی دو نوع اند، نخست گزارش های تحقیقی که توسط نهادها و یا مراکز تحقیقاتی به روش های مخلتف جمع آوری شده و بعد توسط مراکز مذکور از طریق رسانه ها نشر می شوند. نوع دوم گزارش های تحقیقی، که بنام ژورنالیزم تحقیقی نیز یاد می شود آنست که ژونالیستان مسلکی موضوعات خاصی مانند جرائم سازمان یافته، فساد های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را که از دید جامعه پنهان است بررسی همه جانبه نموده و از طریق رسانه های به نشر می رسانند.

پیشینه ژورنالیزم تحقیقی:

پیشینه گزارش تحقیقی در مطبوعات جهان را دانشمندان این علم به نیمه قرن نوزدهم میلادی پیوند می دهند. و یکی از مشهورترین گزارش تحقیقی، گزارش تحقیقی موسوم به واتر گیت بود،که خبرنگاران روزنامه آمریکایی (واشنگتن پست) با نزدیک به دو سال بررسی پیگیر و تحقیق، پرده از اقدامات خلاف قانونی ریچارد نیکسون رئیس جمهور سابق امریکا در جریان مبارزات انتخاباتی برداشتند و وی را مجبور به استعفا کردند.

از آن زمان به بعد، گزارش تحقیقی یا افشاگرى و علنی ساختن افتضاحات (Muckrake) به عنوان یک سبک تحت نام ژورنالیزم تحقیقی مورد توجه رسانه‌ها همگانی مانند رسانه های چاپی (روزنامه ها، هفته نامه ها، ماهنامه ها، گاهنامه ها مجله ها…) و شبکه های رادیویی، تلویزیونی و انترنتی قرار گرفت. که بیشتر نسبت به گذشته توجه مردم را بخود جلب کرد. در این سبک، ژورنالیزم یا گزارشگری تحقیقی به مسائل و سوء استفاده سیاسى، اجتماعى، اقتصادی … مى‌پردازد. به عبارتی دیگر به دنبال ماهیت و واقعیت پنهان در میان رویداد‌های جامعه می ‌گردد.

البته باید گفت که این روش در ژورنالیزم، تنها محدود به سوء استفاده‌های دولت‌ مردان نیست، بلکه به طور کلی عملکرد نهادها، موسسه‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌هاى مختلفى را که در جامعه فعالیت مى‌کنند، در بر می گیرد. یعنی همه فعالیت‌های جامعه اعم از دولتی و غیر دولتی، خصوصی و شخصی، زیر نگاه‌های تیز بین ژورنالیست پژوهشگر، مورد تحقیق و بررسى قرار مى ‌گیرند.

می ‌توان گفت که این سبک بیشتر به عنوان یک شیوه تأثیرگذار در مسلک ژورنالیزم در خدمت بهبود کیفیت زندگی مردم قرار دارد. سبک و شیوه‌ای که راه خود را به منابع آموزشی ژورنالیستی نیز باز کرده ‌است و برای حفظ و ادامه حیات آن توسط دانشمندان ژورنالیزم و نهادهای حمایت کننده رسانه ها تلاش های بسیار می‌شود.

انواع گزارش تحقیقی:

گزارش‌های تحقیقی را دانشمندان ژورنالیزم در قالب‌های متفاوتی تقسیم‌ بندی کرده ‌اند؛ عده‌ای شان آنرا به سه نوع زیر تقسیم کرده‌اند:

گزارش تحقیقی مرکب؛ در چارچوب این قبیل گزارشهای تحقیقی، ممکن است از گزارش‌ها، مصاحبه ‌ها، آمارها، اظهار نظرهای و سند های مختلف استفاده شود و با ترکیب همه اطلاعات کسب ‌شده، مقاله یا مقالاتی به‌عنوان گزارش تحقیقی درباره یک مسئله زندگی عمومی در رسانه ها منتشر شود. گزارش‌های تحقیقی مرکب، به موضوع و طرح مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، می ‌پردازد.

گزارش تحقیقی ساده؛ گزارشی است که در آن، فقط یک مسئله ساده اجتماعی مطرح شده و بدون تحقیق وسیع اجتماعی، نظر خوانندگان، شنوندگان یا بینندگان جسته می‌شود. این نوع گزارش، بر پایه نظرخواهی شکل می‌گیرد.

گزارش تحقیقی آزمونی (آزمونی)؛ این نوع گزارش، در رسانه ها جهت سنجش افکار عمومی برای پیش‌بینی انتخابات عمومی یا امکان فروش یک کالا و نظایر آنها کاربرد دارد و در روزنامه‌ها کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ویژگی ‌ها و ابعاد گزارش تحقیقی:

گزارش تحقیقی حاصل کار حرفه‌ای ژورنالیست و قُله کوشش‌های روزنامه ‌نگارانه شناخته می ‌شود. این گزارش، چند ویژگی انحصاری دارد: وقت‌ گیر می باشد، هزینه ‌بر است، به پنهان کاری نیاز دارد، حساس است و خطرناک نیز می باشد. گزارش تحقیقی ویا پیگیرانه از جلوه‌های بیرونی اندیشه حق نظارتی رسانه‌ها به ‌شمار می‌آید. این نوع گزارش، نوع جمع‌آوری اطلاعات مستند از یک موضوع است که در آن ژورنالیست، خود را به ‌شکلی عمیق در وضعیت غرق می ‌کند و موضوع را در عمق می‌کاود.

این نوع گزارش، روز به ‌روز در وسایل ارتباطات اجتماعی بخصوص رسانه های همگانی بیشتر مورد استفاده واقع می‌شود و جای گزارش‌های بزرگ را در رسانه ها را می ‌گیرد، که توجه مردم و مسوولین رسانه های را بیشتر و نسبت به همه گزارش های بخود جلب نموده است.

گزارش تحقیقی در رسانه های افغانستان :

افغانستان از جمله کشور های است که نسبت به سایر جامعه ها، رسانه ها در این کشور پیشینه تاریخی کم تر دارد و اولین نشریه در افغانستان تحت نام شمس النهار در سال ۱۸۷۳ میلادی در دوره امیر شیرعلی خان تسجیل شده است. گرچه دیدگاهی هم وجود دارد که نخستین نشریه توسط سیدجمال الدین افغانی در افغانستان نشر شده است، ولی اسناد موثق در این مورد ارایه نشده است. به هر حال نظام های سیاسی در طول تاریخ در کشور طوری بوده است که رسانه ها بستر مناسب نداشتند که بشکل آزاد بدون سانسور فعالیت داشته باشند؛ اما پس از ۲۰۰۱ میلادی با فروپاشی نظام طالبان و تشکیل نظام جدید به همکاری جامعه جهانی در افغانستان مانند عرصه های دیگر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در افغانستان بستر و ظهور رسانه های نو پا نیز بیشتر شد، حق آزادی بیان و رسانه ها از طریق قانون رسانه ها به رسمیت شناخته شد و همچنان حمایت های مالی جامعه جهانی باعث رشد بی سابقه رسانه های کشور گردید که در تاریخ گذشته رسانه ها در افغانستان بی سابقه بوده است.

در این مدت برای نخستسن بار شهروندان کشور حق تأسیس رسانه های تصویری و صوتی را در یافت نمودند در حالیکه در گذشته تنها دولت مردان و یا نظام های سیاسی حق تأسیس رادیو و تلویزیون را داشته اند، و از سوی هم رسانه های تصویری، صوتی و چاپی فعالیت های شان را بدور از سانسور بطور آزاد برای دیگر اندیشی و نقد سیاسیون بسط نموده اند، تا دولت مردان بحیث یک قوه تاثیر گذار به رسانه کشور ارزش دهند و در برابر رسانه های که عنوان پل ارتباطی میان ملت و دولت هستند ارزش پایایی قایل شوند. رسانه های اعم با درک جایگاها و مسوولیت شان در قابل مردم جامعه و جلب توجه مخاطبان شان در سدد نقد و اصلاح دولت مردان، سیاسیون و نظام سیاسی کشور شدند، که گام های عملی را با تهیه گزارش های تحقیقی در رسانه ها برداشتند، ژورنالیزم تحقیقی گرچه در افغانستان تازگی دارد ولی کارکردهای خوبی هم در کارنامه های خود داشته است، از برکناری برخی افراد بانفوذ گرفته تا افشای فساد مالی و اداری در برخی نهادهای حکومتی و خصوصی در کشور، که این همه را می توان نتایج خوب گزارش های تحقیقی در کشور خواند، ولی از سوی هم با استفاده از نام گزارش تحقیقی برخی رسانه های و آژانس های خبری تهمت های بزرگ و حتک حرمت به اشخاص حقیقی و حکمی کردند، که بعد از رسیدگی به پرونده های شان توسط نهادهای مسوول، متوجه خطا های خود شده و معذرت خواهی نمودند.

این عملکرد افراد انگشت شمار در رسانه های و آژانس های خبری در حقیقت جایگاه ژورنالیزم تحقیقی در کشور را با سوء استفاده از مسوولیت وظیفوی وغیر مسلکی آسیب بزرگ و غیر قابل جبران می رساند، که به عنوان یک ژورنالیست نمی توان از آن چشم بست و گذشت. باید به این خلاها و سوء استفاده ها از گزارش تحقیقی در قدم نخست مسوولین رسانه ها و ثانیاً ژورنالیستان رسیدگی نموده و نقطه پایان گذارند. ولی این را نیز باید پذیرفت که حتی در کشور های که خود را حامی رسانه های آزاد عنوان می کنند و همه روزه فریاد آزادی بیان را سر می دهند نیز برخی تخطی های قابل ملاحظه یی وجود دارد، که کارکردهای ژورنالیزم تحقیقی را زیر سوال می برد.

موانع و چالش های فرا راه ژورنالیزم تحقیقی در افغانستان

موانع و چالش های بسیار زیاد فرا راه تهیه گزارش تحقیقی در افغانستان درج شده است که به عنوان نمونه چند مثال از این چالشها را در این جا ذکر می کنیم:

نا امنی در افغانستان نه تنها که بخش های دیگر جامعه را به پرتگاه برده است بلکه ضربه محکمی بر پیکر نیم جان ژورنالیزم تحقیقی در افغانستان نیز وارد نموده است. به اساسی نظر سنجی نهاد حمایت کننده رسانه های آزاد افغانستان (نی) در مورد موانع فرا راه تهیه گزارش های تحقیقی، عدم دسترسی به اطلاعات در افغانستان، عدم توجه حکومت به گزارشهای تحقیقی و نا امنی از عمده ترین چالش ها برای تهیه گزارش های تحقیقی در کشور می باشد. امنیت در مناطقی که گزارشگر تحقیقی گزارش تهیه می کند از مؤلفه های اساسی میباشد که بدون تأمین امنیت مناطق نمیتوان که به تهیه گزارش تحقیقی رجوع کرد، چونکه مصؤنیت جانی و مالی ژورنالیست تحقیقی نیز مهم می باشد. و از سوی دیگر هم تهدید های بر جان گزارشگر تحقیقی را نیز در افغانستان نمی توان نادیده گرفت، تهدید ها از سوی مخالفین مسلح دولتی، حلقه های بزرگ مافیایی، زورمندان و قوماندان های محلی و برخی مقامات حکومتی نیز موانع اساسی سد راه تهیه گزارش تحقیقی در کشور شمرده می شود.
گزارش های تحقیقی وقت گیر است، ماه ها و حتی یک یا دوسال… سپری می شود تا یک ژورنالیست موفق به تهیه گزارش تحقیقی می شود، در حالیکه مسوولین رسانه در کشور بیشتر متکی به کار روزانه از ژورنالیست اند تا برنامه های و گزارش های متنوع در رسانه داشته باشند و بصورت عموم از یک ژورنالیست در چند بخش مختلف در رسانه های خویش استفاده می کند تا هزینه اش کمتر شود.
گزارش تحقیقی حاصل کار حرفه ای ژورنالیست می باشد، ولی متأسفانه که اکثراً در رسانه های افغانستان ژورنالیستان مسلکی و حرفه ای کمتر دیده می شود و بیشتر افرادی که در رسانه ها فعالیت می کنند خلاف رشته و آماتور هستند، و برخی ها هم مسلک ژورنالیزم را جهت شهرت یافتن در میان مردم و یا به حیث تخته خیز برای رسیدن به اهداف دیگری انتخاب می کنند. و همچنان گماشتن این افراد در رهبری رسانه های به اساس وابستگی های شان به مالکین رسانه های انتخاب می شوند.
مالکین رسانه ها در افغانستان بیشتر احزاب سیاسی، افراد تاجر، اشخاص و رهبران با نفوذ می باشد، که بیشتر وقت شان را روی اهداف سازمانی، نفوذ قومی و یا بدست آوردن منافع مالی و سیاسی سپری می نمایند، کمتر علاقه مندی به تهیه و نشر گزارش های تحقیقی در رسانه های خویش دارند و از سوی هم برخی از مالکین رسانه ها به نحوه ای در فساد و جرایم نقش دارند.
گزارش های تحقیقی هزینه بردار است، از نخستین گام برای تهیه گزارش تحقیقی باید که هزینه آنرا در نظر گرفت، بدست آوردن اسناد موثق یکی از ارزشهای اساسی در گزارش تحقیقی می باشد که تهیه کردن و بدست آوردن آن کار بسا دشوار برای یک ژورنالیست محقق می باشد. و تا هنگامیکه گزارش تحقیقی آماده برای نشر می شود هزینه بردار می باشد، که باید مسوولین رسانه ها با گزارشگر تحقیقی همکاری همه جانبه نماید ولی متأسفانه این امر در رسانه های افغانستان کمتر دیده می شود.

نتیجه گیری

گزارش تحقیقی در افغانستان آهسته آهسته جایگاه مناسب و خوب را به خود گرفته است که توجه بیشتر مخاطبان آگاه و مسوولین رسانه های تصویری، صوتی، چاپی و انترنتی را در محور خود جلب کرده است، نهادهای حمایت از رسانه های آزاد در افغانستان در سدد آموزش و نهادینه کردن گزارش تحقیقی بگونه ای مسلکی در رسانه های کشور شدند، که در این راستا ورکشاپ های آموزشی را برای ژورنالیستان در نقاط مختلف کشور دایر نموده اند، و از سوی هم رسانه های خصوصی در کشور نسبت به گذشته توجه بیشتر به گزارش تحقیقی نمود اند، این نوع گزارش در حقیقت حمایت از حقوق بشر، حقوق شهروندان و اوج آزادی بیان، دفاع از حق مردم مظلوم جامعه است در برابر فساد پیش رفته سیاسی قدرتمند، مافیای ظالم و جلو گیری از سوء استفاده احتمالی فساد پیشه گان در نظام سیاسی یک کشور. کارشناسان امور گزارش تحقیقی در رسانه های را نقطه اوج آزادی بیان می دانند و در راستای تحقق آن و بسط جامعه بشری خواهان همکاری و توسعه این ژانر ژورنالیستکی در رسانه های و آموزش آن به گونه ای حرفه ای در دانشگاه ها و انستیتیوت های خبرنگاری می باشند. از سوی هم افغانستان از جمله کشور های نا امنی برای جامعه رسانه یی و ژورنالیستان پژوهشگر می باشد. به اساس گزارش کمیته خبرنگاران افغان، سال ۲۰۱۸ نیز همانند سالیان قبل، سال خونین و پر چالش برای خبرنگاران و جامعه رسانی بود است.

منابع:

معتمدنژاد، کاظم؛ روزنامه نگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامه نگاری معاصر، تهران انتشارات، سپهر، ۱۳۸۲.

بدیعی، نعیم و قندی، حسین؛ روزنامه نگاری نوی، تهران، انتشارات علامه طبا طبایی، ۱۳۸۲.

قاضی زاده، علی اکبر؛ گزارش نگاری، تهران دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، ۱۳۸۷.