کندو کاوی در مفهوم فلسفی و کاربردی اخلاق رسانه…

کندو کاوی در مفهوم فلسفی و کاربردی اخلاق رسانه…
تمیم لنگری، عضو کمیسیون اجرایی انجمن ګهیځ

چکیده:
عصر ارتباطات و فعالیت صد ها رسانه و نهاد های خبر رسانی در دنیا، قرن بیست و یکم را در خود پیچانیده است. سرعت اخبار و رشد بی سابقه ای رسانه های جمعی در جهان و خبررسانی همه روزی شان، گوش میلیارد ها انسان کره خاکی را می نوازد. اطلاع رسانی دقیق و بی طرفانه میتواند جایگاه رسانه ها را در بین مردم بدون در نظر داشت جغرافیای خاص آنها، تقویت کند.
همچنان در عصر ارتباطات، تخلفات در امر اطلاع رسانی و نشر و پخش اطلاعات دروغین، توانسته اعتماد شهروندان را نسبت به تعدادی از وسایل ارتباط جمعی کاه دهد و شهروندان برای آگاهی، دیگر به رسانه ها اعتماد نکنند.
برای از میان برداشتن بار منفی و تبلیغات گسترده ای رسانه یی که قرن بیست و آغاز قرن بیست ویکم را به چالش کشانیده است، در ابتداء اصولی اخلاقی از ادرس دانشمندان برای منظم نمودن اطلاعات رسانه ها وضع شد. مخصوصن در راستای این اقدام در امریکا برای بار اول زیر نظر رئیس دانشگاه شیگاکو “رابرت ام اچن” کمیسیون آزادی مطبوعات را وضع کردند. تا بتواند این اصول اخبار و گزارشات رسانه یی را چارچوپ اخلاقی بخشیده و اعتماد و اطمینان نسبت به رسانه ها را افزایش بدهد.
مقدمه:
اخلاق رسانه ترکیبی است از اخلاق و مبانی آن و ثانیا ارتباطات و شاخه های برجسته آن (رسانه و رسانه نگاری) میباشد. هر چند رسانه ها و مطالعه آن رویکرد میان رشته یی دارد به این معنی که رشته های دیگر علوم اجتماعی تأثیر مستقیم و غیر مسقتیم در علم ارتباطات و رسانه و برعکس آن دارند. از علوم مثل روان پزشکی، جامعه شناسی، مردم شناسی تا تاریخ و سیاست و مدیریت و بالآخره اخلاق در این میان مورد بحث و مداقه قرار میگرد.
با در نظرداشت علم ارتباطات و ماهیت آن، میتوانیم ادعا کنیم عالم موفق در بخش ارتباطات و رسانه به شخصی گفته میشود که بر علاوه دانش رسانه یی باید در موضوعات فوق نیز دارای معلومات گسترده باشد.
اخلاق رسانه یی بخش جدایی ناپذیر رسانه و ژورنالیزم میباشد. در حقیقت، در تمام کشورها، اصول اخلاقی بر فعالیت و رفتار ژورنالستان طرح شده است. افغانستان، کشوری که به یک تعبیر در حال بحران یا گزار از بحران قرار دارد که پنج سال پس از سقوط رژیم طالبان، در رشد آزادی رسانه ها و آزادی بیان،از بسیاری کشورهای منطقه و جهان، پیشی گرفت. این کشور در حال حاضر در بخش آزادی رسانه ها از میان ۱۸۰ کشور، در جایگاه ۱۲۱ قرار دارد در حالیکه پاکستان، ایران، تاجکستان، ازبکستان، هند، روسیه، چین و چند کشور دیگر در همسایگی این کشور، عقب مانده اند.
آمار دفتر نی (حمایت کننده ی رسانه های آزاد افغانستان) نشان میدهد که هم اکنون، ۱۰۰ تلویزیون، ۲۱۳ رادیو، ۲۷۰ رسانه چاپی و ۱۵ خبرگزاری دولتی و خصوصی در افغانستان فعالیت دارند. این رقم با ۱۸ سال پیش در زمان حاکمیت طالبان، غیر قابل مقایسه است. به اساس آمار حمایت از زنان خبرنگار، در حال حاضر ۱۷۰۰ زن در رسانه های مختلف افغانستان کار میکنند. بر اساس آمار های نهاد های حامی رسانه ها در کشور، در افغانستان پسا طالبان بیش از صد تن خبرنگار و کارمند رسانه ای در رویدادهای مختلف کشته شده اند.
به اساس گزارش سازمان خبرنگاران بدون مرز، افغانستان در بخش، کثرت گرایی، چارچوپ های حقوقی و قانونی، زیرساخت ها و استقلال رسانه ها پیشرفت داشته است. قانون رسانه، قانون دسترسی به اطلاعات و قانون کاپی رایت به حیث چارچوپ حقوقی رسانه و فعالیت رسانه یی در افغانستان ایجاد شده اند.۲
در پهلوی قوانین، موجودیت اصول اخلاقی در کار رسانه حیاتی است. رسانه و اهل آن در جامعه اطلاع رسانی می کنند و در ضمن ذهنیت سازی از وظایف عمده نهادهای رسانه یی می باشد. چگونگی اطلاع دهی با در نظر داشت عینیت، صداقت، انصاف و بی طرفی و با در نظر داشت کود اخلاقی در قالب ژانرهای متفاوت برای حفظ اعتبار رسانه و اهل آن ضروری میباشد. زیرا مردم فکر می کنند که رسانه ها جانبدار و غیر دقیق هستند.
اصول اخلاقی در کشورها، با در نظرداشت نظام های سیاسی شان شکل می گیرد. “در کشورهای مختلف، تعبیر ها و تفسیر ها گوناگون از این اصول وجود دارد. شرایط و اوضاع داخلی و ویژه گی های ساختاری نظام ها سیاسی و ارزش های اعتقادی-فرهنگی جوامع مختلف، در موازین اخلاقی نقش دارند.”
تعریف اخلاق
کلمه اخلاق جمع خُلق است. خُلق شکل درونی انسان است. چنانچه خَلق شکل ظاهری و صوری اشیاء از جمله انسان است. غرایز، ملکت و صفات روحی و باطنی که در انسان است، به صورت مجموعی اخلاق نامیده می شوند و به اعمال و رفتاری که از این خلقیات ناشی گردد نیز اخلاق و یا رفتار اخلاقی می گویند. کلمه خَلق و خُلق در لغت از یک ماده است اما از نظر معنا باهم متفاوت است.۳
اخلاق شاخه ی از فلسفه است. در مطالعات فلسفی یونان در میان اهل فلاسفه، سوالات فلسفه یی مثل زندگی خوب انسان چه ویژه گی دارد؟ آدمی باید چگونه رفتار کند؟ و بالآخره خیر انسان در چیست؟ از این قبیل سوالات به گونه یی در مباحث اخلاقی مطرح می شد. دین در یونان قدیم مجموعه یی از مراسم جادویی بود که مربوط به اخلاقیات نمی شد. به همین خاطر اهل تاریخ می گویند که دین در اخلاق مردم یونانی اثر نداشت. با آنهم پدیده آموزش و پرورش به گونه گسترده در یونان وجود داشت. تا حدیکه از طریق آموزش دانش و حکمت یونانی سربازن و شاگردان بالا برود و از طرفی با تربیت افراد نخبه و سالم به جامعه تقدیم شوند.
دین اسلام مجموعه ای از عقاید و دستورات عملی یی می باشد که در قالب تعالیم هدایت بخش بر قلب پیامبر از جانب خالق حکیم وحی شده است و نظام اخلاقی ایرا به صورت مجموعه آموزه هایی که راه و رسم زیستن به نحو شایسته و بایسته را در آن ترسیم کرده، باید ها و نبایدهای ارزشی حاکم بر رفتا آدمی را تبیین نموده که در نتیجه بخوبی به رابطه تنگاتنگ دین و اخلاق پی می بریم و اخلاق را پاره ای ناگسستنی از دین به شمار خواهیم آورد.۴
عبدالحلیم محمود معنا و مفهوم اخلاق از دیدگاه اسلام را چنین بیان میکند. “اخلاق مجموعه ای از اصول و ارزش هایی است که رفتار انسان را تنظیم می نماید، و تعالیم وحی آن ها را تعیین فرموده و جهت تحقق هدف وجود انسان در کره خاکی، اصول و ضوابطی را برای آنها قرار داده است. ”
در سنن ترمذی پیامبر می فرماید: أَكْمَلُ المُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا، کامل ترین مؤمنان در ایمان خوش اخلاق ترین شان میباشد. پیامیر فرمود: بُعِثْتُ لِاتِمَّ مَکارِمَ الْاخْلاقِ برای تتمیم مکارم اخلاقی برانگیخته شده ام.
از جمله اصول اخلاقی که دین مبین اسلام در حوزه خبر بر آن تأکید می کند، مسؤولیت اجتماعی روزنامه نگار و رعایت مصالح عموم، توجه به حق مردم در دستیابی به اطلاعات سازنده و مفید، شجاعت در نقل حقایق، تۀکید بر صداقت و عینیت خبر و احتراز از تحریف اخبار، توجه به اعتبار روایی منبع خبر، خودداری از مکر و خدعه در خبر، حفظ حرمت و حریم فرد و جامعه و در عین حال انتقاد سالم و عمل به وظیفه امانتداری جامعه است.۵
مبنای اصول اخلاق :
در این امر روی پنج اصل مهم اخلاقی به لحاظ فلسفی پرداخته می شود.
فلسفه اخلاق:
۱٫ Golden mean) اصل طلایی)
وقتی با تشنج اخلاقی روبرو می شوید باید مسأله میانه را انتخاب کرد. ارستو فلیسوف معروف یونانی می گوید “غذای زیاد و کم هردو به صحت مضر است. “بنا براین، در هر امر باید میانه آنرا در نظر گرفت. توازن و انصاف باید در فعالیت رسانه یی حفظ گردد.
۲٫ Categorical imperative (اصل ضروری جزمی)
کانت فیلسوف آلمانی میگوید: what right for one is right for all یعنی هر چه برای یک تن درست است برای بقیه هم درست است. این فیلسوف غربی برای اندازه کردن رفتار ما، عمل به قوانین را پیشنهاد می کند و این اصول بیشتر به پروسه ی ساختن تصمیم اخلاقی تأکید دارد تا به نتیجه آن.
هر چه برای شما راست و درست بود برای باقی مردم هم درست است. انتخاب راستی و درستی مسأله اخلاقی ناشی از وجدان آدمی می باشد. به این معنی که چیزیکه به شما درست است پس به آن عمل کنید و بالای نتیجه آن توجه نداشته باشید. در فعالیت رسانه یی اصل تابعیت از قانون را باید تهداب گزاریم.
۳٫ The principle of utility (اصل سودمندی)
این اصل اخلاقی را دو فیلسوف، جیرمی بنتوم و جان استوارت میل، فیلسوف های قرن ۱۹ بیان می کنند که در هر مسأله اخلاقی ابتداء نتیجه مورد ارزیابی قرار گرفته بعداً نسبت به آن عمل صورت گیرد. این روش تأکید بر نتیجه دارد، و اگر ارزیابی نتیجه تان به نفع مردم بود پس روی آن عمل کنید، یعنی قبل از اطلاع دهی باید پدیده ها و موضوعات به لحاظ نتیجه مورد ارزیابی قرار گیرند.
۴٫ The principle of veil of ignorance (اصل نقاب بی خبری)
جان راول، مُبین این اصل اخلاقی است. او می گوید با هر کسی مساویانه رفتار کنید و باقی موضوعات (قوم، زبان، سمت، نژاد و…) را کنار بگذارید. زیرا عدالت کور است. در اطلاع رسانی بدون در نظرداشت قوم و زبان و… اخبار باید رسانه بی طرفانه باشد.
۵٫ Harm limitation principle (اصل محدودیت اسیب)
آزادی بیان از خود یک سلسله محدویت های نیز دارد. این محدودیت ها برای نرساندن ضرر به مردم و جامعه وضع میگردد.
اصول اخلاقی
مراد از معيارهای اخلاقی، اصول اخلاقی و ضرورت اجرای آن، رعايت موازين اخلاقی، اعتماد سازی بين حكومت، شهروندان و مخاطبان رسانه‌ها و انجام بهتر فعاليت‌های حرفه‌ای، و پايبندی شهروندان به اخلاق عمومی و اجتماعی از يك سو، و پايبندی ارباب رسانه‌ها به اخلاق و نهادينه شدن اخلاق در رسانه‌ها از سوی ديگر است. تبيين اخلاقِ رسانه و جايگاه بايسته اخلاق در رسانه، گامی اساسی است كه از يك سو،‌ وظيفه ارباب رسانه‌ها و از سوی ديگر، وظيفه نظام سياسی را در اشاعه اخلاق در رسانه‌ها و پايبندی آنان به اخلاق اجتماعی را نشان می دهد. اين مهم می ‌تواند مبنی درست تعامل و اخلاق و رسانه‌ باشد.۶
رسانه ها در ضمن اطلاع دهی، وظیفه سمت دهی افکار عامه را نیز به عهده دارد. آموزش نیز از وظایف اصلی رسانه ها بشمار میرود. در چارچوپ این نقش، رسانه ها به عنوان منابع آگاهی دهی و هادی جامعه خود را حساب میکنند. در این حال رسانه باید پابند یک سلسله اصول و ارزشها مبتنی به جامعه باشد. وجود اصول اخلاقی اعتبار و اطمینان را نسبت به ژورنالیست و نهاد رسانه جدیت می بخشد. معیارات اخلاقی در نهاد رسانه تضمین کننده آزادی همراه با مسؤولیت، رضایت مسلکی و محدود ساختن مداخله حکومت را در قبال دارد.
رسانه ها با سه طیف اصلی مخاطب اند که عبارتند: از کودکان، جوانان و پیران، برای رضایت شان برنامه های متفاوت را تولید می کنند. دست به ارایه برنامه ها در مطابقت به سیاست نشراتی شان میزنند. در جوامع امروزی بیشترین رسانه ها برنامه های کالا-محور بوده و بیشتر مصرف گرایی را ترویج می کنند.
نیل پُستمن (نظریه پرداز ارتباطات و رسانه ها) در تحقیقات خود، نشان میدهد که ادراک انسان ها، هم ارزشی و هم گزینشی است؛ یعنی افراد پدیده هایی را می توانند درک کنند که برای شان برجستگی پیدا کرده باشند و به نوعی در قالب ارزش مطلوب، ارایه شده باشد و از طرف دیگر، ادراک، به نوعی آموختنی نیز هست، یاد می گیرند که به گونه خاصی بیندیشند و به تبع آن، رفتار کنند.
در نبود اصول اخلاقی منظم، رسانه های ما دچار توهم و سردرگمی و گاهی هم سبب زیر پا نمودن ارزشهای رسانه یی میشود. به عنوان مثال اگر برنامه های سیاسی و سرگرمی در رسانه ها ما نشر و پخش میشود اصل بی طرفی و انصاف در نظر گرفته نمیشود. برنامه های سرگرمی عده زیاد از رسانه ها مملو از آهنگ های شرقی و غربی بوده و برنامه های طنزی شان هم از حد فکاهه و مطایبه گذشته، به هجو و هزل می رسد. ضمناً نشر و بخش اعلانات روحیه اکثر شهروندان بخصوص اطفال را مختل می سازد.
بحث روی اخلاق در ژورنالیزم در سالهای ۱۹۲۰ آغاز شد. شایعه پراگنی، موضوعات حساسیت برانگیز و ژورنالیزم زرد عامل مهم در بوجود آمدن اخلاق رسانه یی بود. این بحث در امریکا بار اول تحت کمیسیون (آزادی مطبوعات) بوجود آمد. رابرت ام چن رئیس دانشگاه شیگاکو در رأس این کمیسیون قرار گرفت.
در این دوره بحث های پیرامون کار منظم رسانه یی صورت گرفت. در این حال، اعضای کمیسيون فوق بر این باور بودند که، چرا رسانه ها به گونه منظم از کود های مشخص اخلاقی پیروی نمی کنند. تیوری اجتماعی رسانه یی را نیز طرح کردند. تیوری مسؤولیت پذیری اجتماعی که رویه رسانه های غربی اکثرن به آن مبتنی است ریشه در فرد گرایی کثرت گرا (pluralistic individualism) دارد.
مشخصات کمیسیون (آزادی مطبوعات)
• رسانه متفاوت از دیگر نهاد است.
• مردم نسبت به رسانه اعتماد دارند.
• رسانه ها باید به خاطر بهتر شدن جامعه کار کنند.
• رسانه ها متعهد به مردم استند.
• عینیت، حقیقیت، دقت، موضوع مرتبط به جامعه را در امر اطلاع دهی در نظر میداشته باشند.
• رسانه ها باید یک پلت فارم عمومی به همه دیدگاه ها باشد.
• در جامعه دیموکراتیک رسانه ها آزاد استند باید با در نظر داشت کود ها اخلاقی خود شان را تنظیم کنند.
• استندرد های مسلکی و کود اخلاقی موافق جمعی را مراعت کنند.
• در شرایط خاص، در چنین حالت جامعه میتواند، ممکن محدودیت های را بالای رسانه ها بیآورند.
اخلاق ژورنالیستکی
در جریان و انتخاب موضوعات ژورنالیستکی رعایت می شوند
• دقت
• عینیت
• بی طرفی و انصاف
• خدمت منافع عامه
• فعالیت بر منافع عامه با در نظر داشت عام مردم
• امانت
• احترام به حریم خصوصی
• مستقل بودن از تضاد منافع
• احترام به قانون و ارزش های انسانی
• داشتن اخلاق و سلیقه خوب
در انتخاب سوژه خبری و اطلاع رسانی، دقت یکی از ارزش های اساسی است که خبرنگار و نهادهای رسانه یی به آن توجه دارند. از طرفی هم عینیت در اطلاع رسانی و گزارش ها به طیف از شهروندان از اهمیت سترگ برخوردار میباشد. دقت و عینیت وقتی کامل میشود که خبر رسان و رسانه ها بی طرفی و انصاف را در آن مد نظر داشته باشند زیرا فعالیت رسانه در عدم بی طرفی زیر سوال میرود.
خبرنگار و نهاد رسانه در جامعه از مسؤولیت زیاد برخوردار است. چنانچه هربرت آلتشول در باره مسؤولیت اجتماعی خبرنگار میگوید: مشکل ما در بررسی اصطلاح مسؤولیت اجتماعی مشابه مسأله ای است که با واژه آزادی داریم. هیچ یک از این دو واژه را نمی توان به شکلی جامع تعریف کرد. معنای هر کدام کاملن به نظام اخلاقی و مجموعه ارزشهای ما وابسته است.
پنچ اصول محوری ژورنالیزم در قوانین افغانستان
• حقیقت و راستی
• استقلایت
• انصاف و بی طرفی
• انسانیت
• حسابدهی
رسانه و خبرنگار همیشه در صدد دریافت حقیقت هستند. باید بکوشند تا با حفظ و راستی موضوعات را به مخاطبین شان برسانند. دقت در خبررسانی اعتبار رسانه را نزد مخاطبان افزایش میدهد.
از طرف دیگر حفظ بی طرفی و استقلالیت در کار خبرنگاری اصل است و نهاد رسانه یی در تلاش است تا حد زیاد استقلالیت خود را حفظ کند.
به همین دلیل باید در جامعه که انسان ها با نژاد و زبان و باورهای متعدد زندگی دارند اطلاع دهی بی طرف بدون در نظرداشت زبان، سمت، نژاد و غیره را دارا باشد چون برخورد مسلکی و بی طرفی شهرت و اعتبار نهاد و شخص خبرنگار را بالا می برد.
خبرنگار و نهاد رسانه یی هردو در جامعه مصروف خدمت اند و به لحاظ تأثیرگزاری شان، حسابدهی شان نسبت به شهروندان همچنان بیشتر است. در برابر پخش و نشر هر خبر خود را مسؤول میدانند و به نگرانی مخاطبان خود توجه دارند.
و در اخیر اینکه، رسانه باید با هر انسان با حس انسان دوستانه، عاری از هر نوع نفرت و انزجار برخورد داشته باشد، به دیگران ضرر نرساند و از تولید برنامه های نفرت انگیز جلوگیری کند.
قانون نافذ رسانه های همه گانی افغانستان در سال ۱۳۸۴ در نه فصل و ۴۲ ماده ترتیب شده است. این قانون در ماده اول خود تصریح می کند: “به تاسی از حکم ماده سی و چهارم قانون اساسی و رعایت ماده نزدهم اعلامیه جهانی حقوق بشر به منظور تأمین حق آزادی فکر و بیان و تنظیم فعالیت رسانه های همگانی در کشور وضع گردیده است.۸
در مادة ۳۴ قانون اساسی افغانستان گفته شده است: “آزادی بیان از تعرض مصؤون است. هر افغان حق دارد فکر خود را به وسیلۀ گفتار، نوشته، تصویر و یا وسایل دیگر، با رعایت احکام مندرج این قانون اساسی اظهار نماید.۹
با توجه به نیاز های چون حفظ نظم اجتماعی، یک پارچگی و پیوستگی، دفاع از حق و عدالت و دفاع از حقوق فرودستان قانون به میان می آید که قانون رسانه ها پدید آمده است.
با توجه به نیاز های چون حفظ نظم اجتماعی، یکپارچگی و پیوسته گی، دفاع از حق و عدالت و دفاع از حقوق فرودستان قانون به میان می آید که قانون رسانه ها هم به همین دلیل در حوزه رسانه ها پدید آمده است. قانون رسانه ها کارکرد های تمام رسانه ها و گزارشگران را در یک چهارچوپ ویژه رده بندی می کند و نظم و ترتیب را در کار رسانه ها به میان می آورد. رسانه ها در جهان امروز نقش رهبری و کنترول را به عهده دارند به همین دلیل است که مسؤولیت اجتماعی رسانه ها روز تا روز ابعاد وسیعی کسب می کند. رسانه ها و دست اندرکاران آنها علاوه از حقوق و امتیازاتی که دارند، در مقابل مردم و جامعه پاسخگو می باشند. هر نوع فعالیت و عملکرد غیر مسؤولانه آنان باعث پیدایی تنش ها و چالش ها در سطح جامعه می گردد. بناءً قانون رسانه ها که به تاسی از قانون اساسی و سایر قوانین نافذ در کشور و نیاز های عمده خبرنگاران و جامعه ترتیب می گردد، فعالیت های رسانه ها را در یک چهارچوپ خاص تعمیم می دهد. در قانون رسانه ها تعریف های مشخص از مفاهیمی که در دنیای رسانه ها کار بُرد دارند، ارایه می گردد که برای ایجاد سهولت در کار خبرنگاران مؤثر است. خبرنگاران با تاسی از این تعریف ها کارکرد های خود را شکل می دهند و مسؤولیت های خود را شناسایی میکنند.۱۱
نتیجه گیری:
با در نظر داشت بحث تیوریک و کاربردی اصول اخلاقی رسانه یی در این مقال، به این نتیجه میرسیم که مراعات اصول اخلاقی در فعالیت رسانه یی سبب اعتماد و گسترش تأثیر گزاری آن در جامعه می شود. رسانه ها به عنوان مؤثرترین وسیله تبلیغاتی از جایگاه خاص در جامعه برخوردار می باشد. نهاد رسانه برای اعتمادسازی و تعمیم تأثیراتش در بین شهروندان دست به تنظیم و تهیه اصول اخلاقی رسانه درون سازمانی میزنند.
اخلاقی بودن فعالیت رسانه یی در پسا طالبان امر بوده که بار ها در مجالس رسانه یی کشور مورد بحث و مداقه قرار گرفته است. هر چند در قوانین کشور بالای عده ی از ارزش های اخلاقی در امر فعالیت ژورنالیستکی اشاراتی شده است؛ اما عملاً شماری از رسانه های کشور در بعضی موارد غیر اخلاقی عمل کرده اند در حالیکه باید برای جلوگیری از فعالیت های رسانه یی غیر اخلاقی، اولویت حاکمیت قانون باشد.
منابع