گهیځ
مصاحبه ی رسانه یی و راهکار های مؤثر برای انجام بهتر آن!
احمدضیاء رحیمزی، مسؤول ارتباطات انجمن ګهیځ
مصاحبه در لغت فارسی به معنای صحبت کردن، هم صحبت شدن با شخصی و همکلام شدن با کسی را گویند و آن گونه که می دانیم در قاموس روزنامه نگاری و ژورنالیزم، مصاحبه عبارت از یکی از ژانر ها یا ابزار های کسب و پخش اطلاعات است که انواع مختلف خود را دارد و هر نوع آن برای خود روش و کاربرد مشخص خود را دارا می باشد.
دانشمندان عرصۀ روزنامه نگاری و اطلاعات باور دارند که مصاحبه یکی از بهترین و برترین هنر ها و فنون ها در عرصه کار رسانه یی است که اگر به گونۀ تخصصی و مسلکی انجام یابد، می تواند مخاطبان آن را با یک رسانه به قوت پیوند دهد.
مصاحبه در کار روزنامه نگاری و خبر رسانی یک عنصر مهم پنداشته می شود و به قول غدیر شمس الدین، نویسنده و روزنامه نگار عربی، مصاحبه عبارت از کلید اساسی برای هر خبر و هر گزارشی است که اساس و بنیاد هر رسانه خبری را تشکیل می دهد، به همین دلیل به قول این روزنامه نگار عربی، هر خبرنگاری باید آغاز برنامه و ارائه افکار و نظریات جدید خود را برای جلب توجه بیننده، خواننده یا شنونده، با آغاز بحث و طرح سوالاتی از مهمانان برنامه، آغاز کند تا بتواند توجه مخاطبین خود را جلب کند.
همچنان ګروهی دیګری از آګاهان مسایل رسانه یی و ارتباطات به این باور اند که مصاحبه می تواند تجربۀ روبرو شدن با برخی از جالب ترین اشخاص را به شما ارزانی کند و به این گونه شما امکان می یابید که در مدت کوتاهی وارد زندگی دیگران گردید و ممکن از این طریق، اطلاعاتی بیش از آنچه به دست بیاورید که شاید با سال ها آشنایی در مورد زندگی این اشخاص، به دست نیاورده اید.
به همین گونه “لیلی العاجب” یک روزنامه نگار دیگر عربی به این باور است که مصاحبه یکی از فنون یا ابزار خبر رسانی است که فن روزنامه نگاری امروز به آن شدیداً نیاز دارد، چنانچه انجام حوار و صحبت بین روزنامه نگار و یک یا چند شخصیت مصاحبه گفته می شود.
برخی دیگر از آگاهان علوم ژورنالیزم و ارتباطات تعریف مصاحبه را با تعریف خبر وصل نموده اند که از نظر من هم، تعریف دقیق تر و واضح تری برای مصاحبه همین تعریف پنداشته می شود.
این عده می گویند:”مصاحبه گزارش و حاصلی است از نتیجه ارتباط میان دو سوی ارتباط، به منظور دست یابی به واقعیتی که دارای یک یا چند ارزش خبری باشد. این گزارش ضمن آنکه تحت تأثیر ویژگی های دوسوی این نتیجه ارتباطی است، احتمالا از عوامل درون سازمانی و بیرون سازمانی نیز تأثیر می پذیرد.”
به هر صورت، خلاصه حرف این که مصاحبه یکی از ژانر های مهم رسانه یی و اطلاع رسانی است و همچنان یکی از طرق و راه های مهم و مؤثر انتقال نظریات، افکار و فهم شخصیت های عمده جامعه به عامه مردم شمرده می شود که تهیه و ترتیب آن انواع و اقسام مختلف دارد؛ همچنان طرق اجرای مصاحبه توسط آگاهان مسایل رسانه یی و روز نامه نگاران به گونه های مختلف تقسیم شده است و بیشتر هر کس بر مبنای تجربیات خود که با تعریف و ماهیت مصاحبه رسانه یی در تضاد و تصادم نباشد، طرق اجرای آن را نشاندهی کرده اند.
انواع مصاحبه:
به گونه طبیعی مصاحبه، گفتگو یا گفت و شنود رسانه یی همچو سایر ژانر های رسانه یی یا خبری انواع و اقسام مختلفی دارد که هر کدام آن برای خود کار آمد به خصوص خود را دارا است. اما در تقسیم بندی یا صنف بندی انواع مصاحبه باز هم آگاهان مسایل رسانه یی و استادان برجسته ژورنالیزم با هم هم نظر نیستند. هر کدام از خود دسته بندی های دارند که برای آن دلایلی تراشیده اند.اما به هر صورت هر چند ترکیز بیشتر در رسانه ها بر دو نوع مصاحبه صورت می گیرد که زیاد معمول هست ولی امروزه در رسانه های وطن ما هم با اقتدا عقب رسانه های خارجی انواع و اقسام ژانر ها رایج گردیده و از جمله چند نوع مصاحبه را هم نام می برند.
دو شکل معروف و مشهور مصاحبه های رسانه یی که توسط آگاهان امور و متخصصین تعریف شده اند، عبارتند از مصاحبه کوتاه خبری(نقل قول، کلپ یا کود هم گفته شده اند) و مصاحبه تفصیلی که دومی را مصاحبه شخصی و یا اختصاصی هم می گویند. اما در این میان بانو “لیلی العاجب” ژورنالست عرب زبان بر علاوه این دو نوع ذکر شده، نوع سوم مصاحبه را پروفایل یا معرفی نامه خوانده است که کم و بیش در رسانه های کشور ما نیز رایج بوده و حالا هم برخی رسانه های تصویری کشور به آن می پردازند.
به همین گونه برخی از استادان و آگاهان عرصه رسانه ها و ژورنالیزم در عصری که نویسنده این سطور ژورنالیزم می خواند “نشست خبری” یا “کنفرانس خبری” را نیز شامل نوعیت های مصاحبه رسانه یی می دانستند.نوع دیگر و مختصر مصاحبه گرفتن “نقل قول”، “کلیپ خبری” یا کود کردن اشخاص مهم در خبر نیز شمرده می شود اما کتاب معروف “شیوه های مصاحبه در مطبوعات” که توسط سه نویسنده که یکی آن یونس شکر خواه پژوهشگر معروف عرصه رسانه ها به تحریر در آمده، هر چند آن را مؤثر می خواند ولی یاد آوری می کند که این کار “مصاحبه” نیست.
برای یک مصاحبه موفق چه باید کرد؟
این که یک خبرنگار باید کدامین کار ها و اقداماتی را بسر رساند تا بتواند یک مصاحبه خوب و موفقی را گیر آورده و به رسانه مورد نظر خود تقدیم نماید که بتواند مدال سرعت در کار را از آن خود سازد، استادان و آگاهان امور رسانه یی مسایل زیادی را در این رابطه عنوان کرده اند که از آن جمله روی چند نکته یی که بیشتر روی آن اتفاق نظر وجود دارد تمرکز می کنیم.
“ضحی اسماعیل” که وی هم یک نویسنده و روزنامه نگار عربی است در یک مقاله یی تحت عنوان “چگونه یک مصاحبه رسانه یی انجام دهیم؟” یا كيف أجري مقابلة صحفية؟ مهم ترین نکته و آغاز گر ترین نکته برای یک مصاحبه رسانه یی را تحقیق و جستجو عنوان می کند. و این نظریست که تقریباً اکثریت تام استادان عرصه روزنامه نگاری روی آن تأکید دارند.هر خبر نگاری که مسؤولیت انجام یک مصاحبه رسانه یی را به دوش می گیرد، نیازمند است تا یک بار روی موضوع مصاحبه و همچنان شخص مصاحبه شونده اندکی تحقیق انجام دهد. و امروز در عصر ما این تحقیق و پژوهش با استفاده از کمپیوتر و انترنت خیلی ساده و آسان شده است. آگاهان امور رسانه یی به این نظر هم هستند که برعلاوه تحقیق و پژوهش در مورد شخص مصاحبه شونده و موضوع مصاحبه هر چقدر شغل و تخصص فرد مصاحبه شونده به تخصص مصاحبه‌كننده نزديكتر باشد مصاحبه قوی تر، اصولی تر و دارای محتوای مخفی تر خواهد بود. برای تهيه يك مصاحبه عالی علاوه بر اطلاعات و تخصص لازم در مورد موضوع مورد مصاحبه، بايد بر تكنيك‌های انجام مصاحبه نیز تسلط كامل داشت.
نویسندگان کتاب” شیوه های مصاحبه در مطبوعات”در رابطه با تحقیق و نقش آن می نویسد که تحقیق خوب باعث طرح پرسش های هوشمندانه و مفید می گردد و شما به عنوان یک مصاحبه کننده مؤظف هستید تا به موضوع مصاحبه علاقه نشان دهید، حتی اگر شما مصاحبه یی با مدیر یک شرکت فاضلاب را در پیش رو داشته باشید.
در قدم دوم پس از تحقیق در مورد شخصیت مصاحبه و موضوع مصاحبه، لازم است تا خبرنگار با حوصله و آمادگی کامل برای اجرای مصاحبه به سوی مصاحبه شونده برود.سوالات مصاحبه باید از قبل ترتیب و حتی تحریر شده باشد، وسایل ثبت صدا، ثبت تصویر و غیره باید آماده و فعال باشند، خبرنگار باید در اثنای پرسش سوالات خیلی راحت و به دور از هر گونه دغدغه دیگر باشد و اگر نگرانی یی به همراه دارد باید قبل از آغاز مرحله سوال و پاسخ خود را راحت ساخته و بعد به معرکه سوال و جواب برود. همچنان خبر نگار باید در مرحله سوال و پاسخ موقعیت نشست خود و شخص مصاحبه شونده را این گونه تنظیم کند که هردو جانب احساس را حتی داشته باشند.و بر علاوه این ها مسایل کوچک و بزرگ دیگری که شاید یاد آوری همه آن در این جا نیاز نباشد و به گونه حتم باعث طوالت خسته کننده این سطور هم می گردد.
اداره جریان مصاحبه (پرسش و پاسخ):
نکته مهم دیگری برای اجرای یک مصاحبه موفق رسانه یی، پس از آماده گی های قبل از پرسش و پاسخ، اداره جریان مصاحبه است. خبرنگار یا مصاحبه کننده پس از اينكه از مراحل مقدماتی چون انتخاب شخص مصاحبه شونده، تعیین وقت مصاحبه، مطالعه و تحقیق ابتدایی روی موضوع مصاحبه، تعيين سوالات و آماده ساختن وسايل مورد نياز مصاحبه با موفقیت عبور کرد باید آماده شود تا به مرحله اصلی مصاحبه بپردازد كه آغاز عملی مصاحبه و مرحله اداره آن است که در این مرحله باید خبرنگار متوجه نکات عمده ذیل باشد تا بتواند جریان مصاحبه را به درستی اداره کند:
- مصاحبه ولو هر چند مختصر باشد، مراحل چند گانه یی را دارا می باشد که باید خبرنگار برای عبور از یک مرحله به مرحله دیگر متوجه باشد و دست از پا خطا نکند.
- خبرنگار باید پاسخ های را که جانب مقابل یا شخص مصاحبه شونده به سوالات وی ارائه می دارد، به خاطر بسپارد تا اگر نیاز بود از برخی پاسخ های مصاحبه شونده سوالات دیگری نیز به دست آورده مطرح سازد.
- خبرنگار باید در مرحله پرسش در حالیکه مصروف مصاحبه و متوجه شخص پاسخ دهنده است، باید متوجه چهار اطراف و محیط خود نیز باشد.
- خبرنگار فعال در این زمینه به کسی گفته می شود که با مصاحبه شونده محیط دوستانه و متفاهمی را قبل از آغاز مصاحبه به وجود آورده بتواند.
- خبرنگار موفق در مصاحبه همچنان کسی است که پس از آغاز مصاحبه، ختم آن را نزد خود تنظیم کند و نباید به شکل بدون برنامه و قبل از وقت معین آن، مصاحبه را خاتمه دهد.
- خبرنگار حین اجرای مصاحبه و پس از آن که فضای دوستانه تعارف و تفاهم ایجاد گردید، نباید پرسش های نخست خود را از موضوعات چالش زا و جنجالی آغاز نماید و بر عکس در قدم نخست پرسش های عادی را پیش پای مصاحبه شونده بگذارد تا باعث تقویت وضعیت تفاهم و دوستانه گردد. البته که با دوام مصاحبه می تواند پرسش های را که چالش زا و باعث بروز تنش پنداشته می شود نیز مطرح نماید.
- خبرنگار می تواند در جریان مصاحبه و احیاناً اگر طرف مصاحبه شونده از جوابات مقنع و مدلل به پرسش های خبرنگار طفره می رود، موصوف را دوباره متوجه موضوع ساخته و پرسش خود را دوباره تکرار نماید ولی نباید حدود احترام و اخلاق خبرنگاری در این مورد زیر پا شود.
چند نکته از تجربیات شخصی یک خبرنگار:
بدون شک مصاحبه یکی از جالب ترین و مؤثر ترین ژانر های خبری است و از طریق مصاحبه می توان به برخی اطلاعات و خبر های دست یافت که از طریق سایر ژانر ها دست یافتن به آن ممکن نیست و دلیل آن هم شاید این باشد که یک مصاحبه دارای پرسش های گوناگون است و اگر خبرنگار با هوش باشد می تواند از خلال پاسخ های ارائه شده به اطلاعات مهمی دست یابد که گاه گاه بکلی تازه، ناب و به دور از موضوع و محور مرکزی مصاحبه می باشد.
اما برای این که خبرنگاران عزیز بتوانند یک مصاحبه موفق داشته و پاداش قابل ملاحظه یی از تلاش و زحمت کشی خویش به دست آورند باید به چند نکته ذیل که شاید کمتر در کتاب ها و درس های خبرنگاری به آن پرداخته باشند توجه نمایند:
- عدم تمرکز زیاد تنها بر وسایل تخنیکی ضبط صدا و تصویر؛ خبرنگار باید بر علاوه آماده ساختن وسایل تخنیکی برای ثبت مصاحبه، یادداشت گیری شخصی و روی کاغذ هم داشته باشد چون اتکای بیش از حد و تنها بر وسایل تخنیکی گاهی می تواند همه زحمات و تلاش های یک خبرنگار را به آب بدهد و همه را ضرب صفر سازد.
- تلاش برای ایجاد ابتکار در طرح سوالات؛ اگر گاهی سوالات و پرسش های مصاحبه از سوی اداره رسانه به خبرنگار داده شود( بنا بر هر دلیلی که باشد) خبرنگار باید قبل از رفتن به سوی مصاحبه عملی و آغاز مرحله پاسخ و پرسش، سوالات مذکور را با دقت مرور کند و از حاکمیت خود بر پرسش ها خود را مطمین سازد، در غیر آن شخص مصاحبه شونده به خصوص در مصاحبه های که با موضوعات سیاسی دنبال می شوند، به سادگی می تواند از سوالات خبرنگار طفره رفته و به عوض پاسخ های مدلل و قانع کننده، چند شعار میان تهی تحویل خبرنگار دهد.
- خبرنگار نباید در زمان اجرای مصاحبه سوالات را چه خودش تهیه کرده باشد و چه سردبیر رسانه، از روی کاغذ به خوانش بگیرد که این نوع طرح کردن پرسش ها باعث ایجاد روحیه خستگی نزد پاسخ دهنده می گردد و حاصل این مصاحبه چیزی جز چند پاسخ تکراری و بدون هر گونه ابتکار شده نمی تواند.
- تکلم ساده، شیوا و روان همراه با مراعات آداب معاشرت و نزاکت های اجتماعی به سادگی می تواند شخص مصاحبه شونده را ولو هر مقامی داشته باشد، بیشتر متمایل به مصاحبه سازد. خبرنگار نباید در اثنای مصاحبه دید یا عقدۀ شخصی خود نسبت به شخص مصاحبه شونده را از خود بروز دهد که طبعاً اگر چنین شود باعث ایجاد یک نوع تنش و حتی انکار مصاحبه شونده از مصاحبه نیز می گردد.
منابعی که برای این نوشتار از آن استفاده شده است:
- کتاب “شیوه های مصاحبه در مطبوعات “، انتشارات روزنامه ایران، نوشته مشترک: سوزان دان، علی ایثار کسمایی و یونس شکر خواه.
- کتاب روز نامه نگاری کار بردی، نوشته سید هارون نجفی زاده، از انتشارات بنگاه نشراتی میوند.
- مقاله ” المقابلة الصحفیة” نوشته لیلی العاجب.
- مقاله ” کیف نسأل؟” از غدیر شمس الدین.
- لکچر نوت تحت عنوان” مصاحبه چیست؟” از چپتر های آموزشی مرکز آموزشی خبرنګاران افغانستان
- و سایر منابع در مورد برنامه های آموزش ژورنالیزم از انترنت.