گهیځ
نقش رسانه‌ها در بیداری اذهان عامه
احمد الهام حنیفی
مقدمه
رسانه های جمعی در عصر امروز یکی از اساسی‌ترین ارکان دولت داری شمرده می شوند و دانشمندان با در نظر داشت نقش مهمی که رسانه‌ها در جامعه ایفا می کنند، عنوان قوه چهارم دولت را به آن می دهند که یکی از وظایف و مسؤولیت های مهم آن هم نقش آگاهی دهی به مردم و زمینه سازی برای برقراری ارتباط مردم با دولت و جهان است.
از سوی دیگر، یکی از نیاز‌های اساسی مردم از زمان‌های گذشته تا به حال، آگاهی از وضع حاکم بر جامعه‌ای است که در آن زنده گی می‌کنند. حالا که ایجاد ارتباطات بین مردم جهان سبب شده تا فرهنگ‌ها، دانش، تکنالوژی و سیاست‌های یک منطقه بر منطقه‌ی دیگری تأثیر مستقیم داشته باشد، مردم نیز ضرور می‌دانند تا از وضع محله‌ی کوچک خود گرفته تا وضع حاکم بالای تمام جهان، آگاه باشند.
رسانه ها چه به شکل چاپی و چه هم به شکل دیداری و شنیداری و یا آنلاین و الکترونیک که امروزه زیاد رایج اند، یگانه راه مطمئن و آسان برای آگاه شدن از اتفاقاتی است که همه روزه در روی زمین و در چهار طرف ما به وقوع می پیوندد و بر زنده گی ما تأثیر مستقیم دارند.
میزان آگاهی مردم جامعه از وضع حاکم و تحولات تازه‌ی منطقه و جهان، ارتباط مستقیم در جهت گیری افکار عامه و رفتن به طرف یک جامعه آگاه، بیدار و فعال دارد.
رسانه و مسؤولیت‌های آن در قبال جامعه:
وسایل ارتباط جمعی(رسانه‌ها) به خصوص شکل امروزی آن، زاده تمدن جدید پنداشته می شوند، ویژه گی اصلی وسایل ارتباط همگانی، قدرت و شعاع عمل گسترده است و همچنان هدف آن برقراری رابطه با یک مخاطب و یا گروه کوچک نیست، بلکه اجتماعی از مردم را در نظر دارد.
در ساده‌ترین تعریف رسانه‌ها عبارت از وسایل و ابزاری اند که اخبار، اطلاعات، و پیام‌های گوناگون را همزمان به افراد و گروه‌های کثیری از مردم انتقال می دهد.
دانشمندان رشته‌ی ژورنالیزم و ارتباطات، وظیفه و مسؤولیت‌های اساسی رسانه‌ها را در قبال جامعه و مردم به چند بخش عمده تقسیم کرده کرده اند که شامل آگاهی‌دهی، آموزش، تبلیغ، ترویج، سرگرمی و نظارت می باشد. هر کدام از مورد های ذکر شده، بیانگر جایگاه و ارزش رسانه‌ها در اجتماع است و نشان می‌دهد که رسانه‌ها می‌توانند در جهت‌های مختلف برای پیشرفت بشر کمک کننده باشد.
در کتاب ”تبلیغات سیاسی وسیله‌‌ای برای تجاوز به خلق” اثر ”چاکوتین” آمده است که با استفاده از وسایل ارتباطی می‌توان از طریق تکرار نماد ها یا شعار ها توده‌های بزرگ انسانی را مخاطب ساخت، عادت‌های تازه در آنان پدیدار کرد و آنها را در جهت مطلوب به حرکت در آورد.
رسانه‌ها با ایفای نقش‌های آگاهی‌دهی، آموزشی و تبلیغی خود می‌توانند در شکل‌گیری، ترویج و حفاظت از فرهنگ، باور‌ها و ارزش‌های جامعه نهایت مفید باشند. رسانه‌ها این قابلیت را دارند تا در میان مردم جامعه اتحاد، همدیگر پذیری و هم‌فکری را ترویج کنند و جامعه را به سوی صلح ثبات و پیشرفت رهنمایی کنند.
یکی از علت‌های عقب مانی کشور های جهان سوم در کنار فقر اقتصادی، فقر فرهنگی و عدم بیداری اذهان عامه شمرده می شود. در حقیقت این مردم یک کشور است که با داشتن آگاهی و اطلاعات بروز شده و ذهن روشن کشور را از هر جهت به طرف پیشرفت می‌رانند. یکی از مسؤولیت های اساسی رسانه‌ها همانا اطلاع رسانی و روشنگری اذهان عامه است و اگر از رسانه‌ها چه رسانه های چاپی یا دیداری و شنیداری به شکل هدفمند آن استفاده شود، سیر ترقی و پیشرفت جامعه به سوی پیشرفت و ترقی سرعت خود را کسب خواهد کرد.
یکی دیگر از مواردی که در حال حاضر در رابطه به رسانه‌ها مورد توجه همه جهانیان قرار گرفته است، آموزش از طریق رسانه‌ها است. ایجاد وسایل ارتباط همگانی نوین سبب شده است تا آموزش تنها مختص به صنف، مکتب و دانشگاه‌ها نباشد بلکه با در نظرداشت نوع وسیله ارتباطی، آموزش از طریق رسانه‌ها نیز انجام شود.
وسایل ارتباط همگانی که در جهان امروزی از آن صحبت می‌شود، شامل روزنامه ها، جراید، مجلات، رادیو، تلویزیون و رسانه‌های آنلاین و یا سایبری می شود. با اینکه هدف تمام انواع رسانه‌ها مشترک است و در پی اطلاع رسانی و آگاهی‌دهی اند، اما ویژه گی‌ها و قابلیت‌های که مخصوص هر نوع رسانه است، کار کرد آنها را از همدیگر متمایز می‌سازد. برای اینکه بتوانیم نقش هر نوع رسانه را در بیداری و جهت‌دهی اذهان عامه بهتر بدانیم، نیاز است هر کدام را بگونه‌ی مختصر مورد مطالعه قرار دهیم.
مطبوعات یا رسانه‌های چاپی:
بعد از بوجود آمدن ماشین چاپ، وسایل چاپی برای نخستین بار زمینه‌ی پخش و اشاعه‌ی نظریه‌های دانشمندان، مخترعان و نویسندگان عرصه‌های مختلف را مساعد ساخت،که یکی از عامل‌های عمده‌ی پیشرفت در اروپا به شمار می‌آید.
رسانه‌های چاپی به دلیل حدم محدودیت زمان، این قابلیت را دارد که موضوعات را بگونه‌ی همه‌جانبه مورد تحلیل قرار دهد و به خواننده‌ها این امکان را مساعد می سازد که یک موضوع را چندین مرتبه و به شکل عمیق مطالعه کنند. در حالی که رادیو و تلویزیون این قابلیت را ندارد و اطلاعات پس از پخش، دوباره به آسانی قابل دسترس نیست.
در حال حاضر روزنامه‌ها، مجله‌ها، هفته‌نامه‌ها، سال‌نامه‌ها و حتی برخی کتابها، شامل رسانه‌های چاپی است. در مورد وسایل ارتباط همگانی چاپی باید اضافه شود که این وسایل به دلیل اهمیت دادن به فضای نشر، از پرداختن به موضوعات عادی و کم اهمیت صرف نظر می‌کنند و بیشتر به پخش موضوعات مهم و ضروری می پردازند و مخاطبان وسایل چاپی قشر تحصیل یافته و باسواد است.
رادیو :
رادیو یکی از ساده‌ترین وسایل ارتباط همگانی به حساب می آید، زیرا ضمن دسترسی آسان مردم به آن، تهیه محتوا و نشرات آن نیز آسان‌تر است. رادیو برخلاف مطبوعات، می تواند در عین زمان مناطق بسیاری را تحت پوشش قرار دهد و از مرز‌ها عبور کند.
رادیو در بخش آموزش و اشاعه‌ی اطلاعات می‌تواند بسیار مفید عمل کند و دانشمندان بالای قابلیت رادیو برای برانگیختن روحیه همبستگی و همگرایی ملی در کشور‌های رو به توسعه به دلیل دست رسی آسان تأکید می‌کنند.
یکی از ویژه گی های مهم رادیو این است که مخاطبان می توانند در کنار انجام دیگر فعالیت‌ها به رادیو هم گوش دهند و از متحوای آن برخوردار شوند. این ویژه گی سبب شده است که رادیو تا کنون جایگاه خود را در میان سایر وسایل ارتباط همگانی نگهدارد و این سبب شده است که در تمام جهان، در حال حاضر از رادیو برعلاوه اطلاع رسانی، در عرصه آموزش، تبلیغ و سرگرمی نیز به گونه‌ی وسیع استفاده صورت گیرد.
تلویزیون:
تلویزیون در میان همه وسایل ارتباط همگانی پدیده‌ی شگرفی است که با قدرت اسرار آمیز بر کتله‌های مختلف جامعه بشری اثر گذاشته و با جذابیت و کشش خاص، مردم را به سوی خود کشانیده است. امروز در همه جای دنیا از کودک گرفته تا بزرگ‌سالان در هر سطح فرهنگی و اجتماعی که قرار دارند، با تلویزیون آشنا اند و آنرا به مثابه نزدیک‌ترین دوست و مؤنس خود در تحولات مادی و معنوی، می پندارند.
تلويزيون برخی از مزايای راديو نظير قابليت پوشش وسيع مخاطب بدون در نظر گرفتن سواد را دارد. افزون بر اين، تلويزيون از يك ویژه گی “عملی بودن” نيز برخوردار است كه راديو فاقد آن است. تلويزيون مي تواند با نمایش صحنه‌ها، رويدادها و مكان‌ها از موانع زبانی عبور كند و تلويزيون قادر است رويدادها و فرايندهايی را نمايش دهد كه به مراحل طولانی زبانی نیاز است.
تلویزیون با ویژه گی ها و توانایی‌های که دارد، می تواند همزمان بگونه‌ی عملی بالای توده‌ی کثیری از انسان‌ها تأثیر گذار باشد. تلویزیون این قابلیت را دارد که با نمایش برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، ادبی، آموزشی و تفریحی مردم را هم فکر و هم عقیده بسازد و اینگونه می‌تواند در میان مردم اتحاد، همبستگی و همدلی را ترویج کند.
رسانه‌های آنلاین:
اطلاع‌رسانی از زمان های گذشته تا به حالا شکار تحولات زیاد بوده است. ژورنالیزم آنلاین در این میان اوج سهولت و همه شمول بودن اطلاع رسانی را نمایش می‌دهد. اگر دقت کنیم ژورنالیزم آنلاین ترکیبی از همه انواع رسانه‌ها است. طوریکه می‌دانیم مطبوعات از متن و عکس برای انتقال اطلاعات استفاده می‌کنند، رادیو از صدا و تلویزیون از صدا و تصویر، اما ژورنالیزم آنلاین فضای مجازی است که از همه این عناصر بگونه‌ی وسیع در آن استفاده می‌شود به همین دلیل یکی از ویژه گی های مهم رسانه‌های آنلاین را ”چند رسانه‌یی” بودن آن به حساب می‌آورند.
رسانه‌های آنلاین سهولتی را ایجاد کرده است که هر شخص می‌تواند هر آنچه را می‌خواهد به زود ترین فرصت و فقط با انجام یک جستجوی ساده بداند و این سهولت سبب می‌شود مطالعه و آگاهی شخص در جنبه‌های مختلف رشد کند.
نکته‌ی مهم در مورد ژورنالیزم آنلاین این است که ژورنالیزم آنلاین ایجاب می‌کند تا مخاطبان آن مهارت‌ها و تخصص استفاده از این رسانه را داشته باشند؛ یعنی مانند رادیو و تلویزیون نیست که گیرندگان عام می‌توانند از آن استفاده کنند. برعکس همان گونه که برای استفاده از رسانه های چاپی و مطبوعات به داشتن سواد نسبی نیاز است، برای استفاده کننده گان ژورنالیزم آنلاین نیز، داشتن سواد انترنتی ضروری پنداشته می شود.
در اخیر باید اضافه شود که همه انواع وسایل ارتباط همگانی در صورتی می‌توانند برای بیداری و جهت‌دهی اذهان عامه مفید و کارساز باشند که به شکل هدفمند، تخصصی و علمی مدیریت شوند. اصل‌های استقلال، بی طرفی و آزادی رسانه‌ها از جمله مورد‌های بسیار مهمی است که باید همیشه از طرف حکومت و کارکنان رسانه‌یی در نظر گرفته شود، تا رسانه‌ها بتوانند وظیفه‌های اصلی خود را در قبال جامعه انجام دهند و جامعه و مردم را به طرف آگاهی، بیداری، فعالیت و همین گونه به طرف پیشرفت سوق دهند.
نتیجه‌گیری:
رسانه‌ها از جمله‌ی اساسی ترین بخش‌های جامعه است که می‌توانند برای پیشرفت و ترقی مردم و اجتماع سهم فعال داشته باشند. در حقیقت یکی از نیاز‌های اساسی عصر حاضر موجودیت رسانه‌های فعال است. برای اینکه یک جامعه‌ی آگاه، بیدار و فعال شکل بگیرد موجودیت رسانه‌ها به شکل آزاد ضروری است.
رسانه ها مسؤولیتی را که در جامعه به عهده دارند، بسیار مهم بوده و در پیشرفت‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تعلیمی و غیره مورد‌ها بسیار تأثیر گذار است. به این معنا که حمایت از رسانه‌ها و سرمایه‌گذاری بالای آن در جوامع انسانی، یکی از نیاز‌های اساسی است و باید همیشه مورد توجه حکومت‌ها قرار داشته باشد و باید در نظر داشته باشیم که رسانه‌ها زمانی می‌توانند که جامعه را به طرف پیشرفت سوق دهند که به شکل درست حمایت شوند.
مدیریت رسانه‌ها یکی از بحث‌های دیگری است که باید از طرف دولت در نظر گرفته شود؛ زیرا متأسفانه دیده می‌شود که در افغانستان رسانه‌های وجود دارند که از زمان تأسیس تا به اکنون به جای ترویج فرهنگ افغانی و کوشش در ایجاد صلح، اتحاد و همبستگی، دست به تخریب کاری می زنند و در بیشتر موارد، سبب به وجود آمدن تعصب و مغشوش ساختن اذهان عامه می‌شود.
مأخذ:
۱ـ حیدری, ذ. (۱۳۹۳). ژورنالیزیم آنلاین و نگاهی به رسانه‌های آنلاین در افغانستان. کابل: انتشارات عازم.
۲ـ رضایی‌پرور, ح. (۱۳۸۵). روزنامه‌نگاری سایبر. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
۳ـ فانوس, م. (۱۳۹۵). ارتباطات مفهومی فردی و همگانی. کابل: انتشارات رسالت.
۴ـ مولانا, د. ح. ترجمه: یونس شکرخواه(۱۳۸۷). ارتباطات و دگرگونی جامعه. دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
۵ـ نوربخش, ع. (۱۳۹۴). تکنالوژی برودکاستنگ دیجیتال تلویزیون. کابل: انتشارات عازم.