گهیځ
شبکه های اجتماعی و شایعه پردازی
احمد الهام
مقدمه
در حال حاضر دسترسی به اطلاعات بخش مهم و انکار ناپذیر زنده گی انسان‌ها را به خود اختصاص داده است و انسان‌ها برای اینکه بتوانند در مورد حال و آینده‌ی خود تصمیم‌های درست بگیرند، به اطلاعات تازه و دقیق نیاز دارند، در همین حال. انسان‌های امروزی با انبوه از اطلاعات رو به رو اند در حالیکه همه‌ی اطلاعاتی که به دست‌شان می‌رسد دقیق نیست.
شایعه یا شایعه پراگنی اصطلاحی است که از گذشته‌های دور تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف این اصطلاح، همانا اطلاعات نادرستی است که به شکل‌های متفاوت و به مقصد‌های خاص از طرف فرد یا گروه سود‌جو شکل می‌گیرد و در میان مردم پخش می‌شود.
از سوی دیگر چنان که می بینیم، شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر توجه بیشتر مردم را به خود جلب کرده است و به دلیل ویژه گی ها و قابلیت‌های که دارد، تبادل اطلاعات در میان مردم را بگونه‌ی چشم‌گیر آسان ساخته است، طوریکه هر فردی می‌تواند با ایجاد یک حساب کاربری، از این شبکه‌ها استفاده کند و به انبوهی از اطلاعات دسترسی پیدا کند؛ اما متأسفانه تمام اطلاعاتی که در شبکه‌های اجتماعی پخش می‌شود صحت ندارد و قابل اعتبار نیست و این سبب می‌شود تا کابران شبکه‌های اجتماعی تحت تأثیر خبر‌های جعلی قرار گیرند و در بعضی موارد خود سبب پخش شایعه شوند.
شایعه چیست؟
دانشمندان رشته‌ی ارتباطات از گذشته‌ها تا کنون تعریف‌های گوناگونی از شایعه داشته اند که هر کدام از این تعریف ها به جای خود قابل تأمل و دقت است.
در لغتنامه دهخدا “شایعه” را خبری می خوانند که فاش می شـود، امـا صـحت و سقم آن معلوم نیست ولی برخی دیگر از کارشناسان تبلیغات، شایعه را چنین تعریـف مـی کننـد: “شـایعه عبارت است از انتقال پیام یا خبری به طریق شفاهی (رو در رو) که می‌توانـد در اندک زمان در سطح وسیعی از جامعـه انتشـار یابـد، بـدون آنکـه منبـع آن شناخته شود و یا معلوم شود که از کجا سرچشمه گرفته است.
به عبارت دیگر شایعه عبارت از خبر یا گفته‌های بی اساس و پوچ است که از شخصی به شخصی دیگر انتقال می‌یابد و در نهایت موجب تغییر در اندیشه‌ی عموم می‌شود.
با اینکه مفهوم شایعه و یا اخبار جعلی دیر‌پا بوده و عمری به قدامت تاریخ بشریت دارد، اما بنا به آنچه در واژه‌نامه‌ی وبستر آمده، اصطلاح اخبار جعلی دارای سابقه‌ی ۱۲۵ ساله است. هرچند در این باره برخی از منابع دیگر به سال‌های آغازین قرن هجدهم اشاره کرده‌اند.(۴۶:۴)
انسان‌ها از زمان پیدایش تا به اکنون دلچسپی عمیق به اطلاع یابی و اطلاع‌رسانی دارند و در تلاش اند تا به زود‌ترین فرصت اطلاعات مرتبط به زنده گی خود را به دست بیاورند و به دیگران نیز انتقال دهند. این دلچسپی بشر سبب شده است که در جهان امروزی رشته‌ی خاص بنام ژورنالیزم به وجود بیاید.
تا کنون پخش شایعه از طریق رسانه‌ها و منبع‌های اطلاع رسانی رسمی کمتر به چشم خورده است، زیرا پخش و نشر اطلاعات از این راه‌ها نیازمند سپری شدن مرحله‌های خاصی است که اطلاعات درست از نادرست جدا شده و بعد به دست نشر سپرده می‌شود.
تولید شایعه به صورت عموم از طرف فرد یا گروه خاص و بنا بر دلایل خاص صورت می گیرد و در بیشتر اوقات هدف منبع (تولید کننده‌ی شایعه) به تصویری کشیدن واقعیت های عینی و خواست های مثبت جامعه نیست، بلکه نیت سوء در پیام مطرح است که می‌خواهد اذهان گیرنده را از واقعیت منحرف سازد و اخبار بیهوده، هیجانی، وحشتناک و ساختگی را می‌توان از جمله پیام های انحرافی دانست.
شایعه معمولاً شکلی از ارتباط است، که فاقد اعتبار و گاهی بگونه‌ی کامل تحریف شده باشد. در شکل گیری و پخش شایعه عوامل گوناگون دخالت دارد؛ مانند وجود یک وضعیت بحرانی در جامعه، عدم دسترسی آسان به اطلاعات، منافع شخصی ویا سازمانی که شایعه را تولید می‌کند و وجود ابهام و جنبه‌های تاریک در اطلاعات بخش شده از سوی منابع رسمی، می‌توانند سبب و انگیزه تولید و پخش شایعه باشند.
یکی از مهم ترین عوامل شایعه پراگنی وجود مصالح شخصی افراد می‌باشد و گاهی اتفاق می‌افتد که شایعه‌ای بر وفق مراد فرد و یا گروهی قرار گیرد، به نحوی که در جهت منافع حزبی و یا شخصی از آن بهره می‌گیرند.
در بحث پخش و انتقال شایعه طوریکه در تعریف‌های بالا اشاره شده است، مردم عام نقش اساسی را دارند و این هم بر می گردد به همان دلچسپی ذاتی انسان‌ها برای انتقال دادن اطلاعات.
گروه های شایعه پرداز از همین خاصیت ذاتی بشر استفاده می‌کنند و خبر‌های جعلی را در میان مردم پخش می‌کنند تا به اهداف خود برسند.
در گذشته ها به دلیل کم بودن امکانات ارتباطات، بنا بر دلایل مختلف، پخش شدن شایعه نیز به کندی انجام می‌شد؛ اما در حال حاضر با به وجود آمدن انترنت همان طوری که انجام دیگر فعالیت‌های بشری آسان شده است، راهی تازه و کوتاه برای پخش شایعه و پیام‌های منحرف کننده نیز باز شده است.
شبکه‌های اجتماعی و پخش شایعات :
پس از ایجاد رادیو و تلویزیون، به وجود آمدن شبکه عنکبوتی انترنت نیز انقلاب واقعی را در زمینه تبادل اطلاعات به وجود آورد، طوریکه اکنون هر فرد می‌تواند با وصل شدن به انترنت به اطلاعات نامحدودی دست رسی پیدا کند و از آن در همه بخش‌های زنده گی خود استفاده کند.
ویژه گی‌های که انترنت دارد می‌تواند پیام را به زود ترین فرصت در اختیار همه مردم قرار دهد و همین سبب شده است که دانشمندان جهان امروز را به یک دهکده‌ی کوچک تشبیه کنند.
شبکه‌های اجتماعی که بخشی از پیکر شبکه جهانی انترنت را تشکیل می‌دهد و می‌توانیم از فیسبوک، انستاگرام، تلگرام، تویتر، واتساپ و ده ها شبکه اجتماعی دیگر نام ببیریم که توجه کاربران زیادی را در جامعه امروزی به خود جلب کرده است و کمتر کسی را می یابیم که از یکی گرفته تا چند شبکه از این گروه را استفاده نکند. دسترسی آسان مردم به این شبکه‌ها سبب شده است که اطلاعات با سرعت غیر قابل تصور در میان مردم به گردش در آید، طوریکه با به وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی و استفاده روز افزون مردم از این شبکه‌ها، از هر شخصی هر چند بی سواد و کم سواد، یک خبرنگار تمام عیار ساخته و می تواند در فرایند پخش و انتقال اطلاعات تأثیر عمیق بگذارد.
شبکه‌های اجتماعی به دلیل دسترسی آسان مردم عام به آنها سبب شده است تا همان اصطلاح ژورنالیزم شهروندی جنبه‌ی عمل پیدا کند، طوریکه هر فردی که حد اقل یک گوشی هوشمند در دسترس داشته باشد، می‌تواند اتفاق ها را مستند سازی کند و از طریق شبکه‌های اجتماعی به اطلاع دیگران برساند. اما عدم آگاهی مردم عام از جنبه‌ها و اصل‌های تخصصی ژورنالیزم سبب می‌شود تا پیام تحت تأثیر عوامل گوناگون قرار گیرد و از مسیر اصلی منحرف شود. بگونه‌ی مثال عدم در نظر گرفتن توازن، دخیل ساختن نظر شخصی، عدم دقت بالای منابع و عوامل سبب می‌شود تا اطلاعات خبری از مسیر اصلی خود منحرف شود و اطلاعات به شکل عینی و حقیقی نه، بلکه به شکل ناقص و دروغین به مخاطبان انتقال یابد.
شبکه‌های اجتماعی با وجود اینکه در بیشتر بخش‌ها بسیار مفید واقع شده و تبادله اطلاعات را در میان مردم بسیار آسان ساخته است، بستر مناسبی را برای پخش شایعه نیز فراهم آورده است. بسیار دیده شده است که یک خبر جعلی به زود ترین فرصت در بین کاربران شبکه های اجتماعی دست به دست شده است و در مواردی هم تأثیر بدی را نیز در قبال داشته است.
پخش شایعه در شبکه‌های اجتماعی سبب شده است تا دسترسی آسان به خبرها و اطلاعات دقیق برای کاربران دشوار شود و اعتماد کار بران نسبت به پیام‌های پخش شده در شبکه‌های اجتماعی کاهش یابد و به هر آنچه در صفحه‌های مجازی نشر می‌شود به دیده‌ی شک بنگرند. اما خوشبختانه راه‌های ساده و آسانی وجود دارد که مردم عام می توانند با عمل کردن به آن خود را در مورد دقیق بودن خبر‌های پخش شده در شبکه‌های اجتماعی مطمئین سازند.
اساسی ترین راه برای مطمئین شدن در مورد درست بودن پیام‌های پخش شده رجوع به منبع اصلی پیام است. رجوع به منبع اصلی پیام کمک می‌کند تا جزئیات بیشتر در مورد موضوع به دست بیاید و همچنان از درست بودن پیام نشر اطمینان حاصل شود که بحث روی همه این راهکار ها خارج از موضوع و باعث طوالت این نوشتار خواهد بود.
یکی از اساسی ترین روش‌ها برای اینکه مطمئین شویم یک پیام درست است یا خیر، رجوع به منبع اصلی آن پیام است و آن گونه که دیده شده، بیشترین شایعات بدون منبع و یا با ذکر منبع‌های دروغین پخش و نشر می شود.
منابع این نوشتار:
۱- اسکندری, ح. (۱۳۹۰). جنگ روانی و جنگ رسانه. تهران: بوستان حمید.
۲- الصویان, ع. (۱۳۸۶). اخبار و شایعات. تهران: نشر احسان.
۳- حیدری, ذ. (۱۳۹۳). ژورنالیزم آنلان و نگاهی به رسانه‌های آنلاین در افغانستان. کابل: انتشارات عازم.
۴- سلطانی‌فر, م. (۱۳۹۶). اخبار جعلی و راه‌های مقابله با آن. رسانه, ۴۳-۶۹.
۵- فانوس, م. ا. (۱۳۹۵). ارتباطات مفهومی، فردی و همگانی. کابل: انتشارات حامد رسالت.
